Vejer De La Frontera Is Een Moorse Vestingstad Met Een Rijke Geschiedenis

Vejer de la Frontera is een Moorse vestingstad met een rijke geschiedenis. Vejer kent een zeer rijke geschiedenis door de invloed van de Feniciërs, Carthagers, Romeinen, Joden, Arabieren en andere indringers zoals de Christenen. 3000 jaar een komen en gaan van beschavingen. Een van de mooiste dorpen van Spanje volgens de Spaanse krant EL PAIS: ‘pueblos más bonitos de España’. Wat is het geheim van deze unieke, Moorse vesting? Wat gebeurde er in het verleden en waarom is Vejer al eeuwen een strategische plek aan de Zuid-Spaanse kust. #vejerdelafrontera

Ik woonde drie maanden in dit Andalusisch dorp om te ervaren hoe het is om in zo’n compacte samenleving te wonen. Ik onderzocht of dit dorp met 11.000 inwoners ‘model’ kan staan voor woonwijken in Nederland als we veel duurzamer willen leven.

Spanje is een fascinerend land. Zo was het islamitische Spanje een multiculturele samenleving waarin Arabieren, Joden, Berbers, Iberiërs samenwoonden en werkten. Overal in Spanje vind je nog steeds de culturele sporen van deze Moorse periode.

DEEL I: Leven in Vejer de la Frontera (2013)

In 2013 woonde ik drie maanden in Vejer de la Frontera (Cádiz, Andalusië). Om te onderzoeken of de compacte Moorse bouwstijl een inspirerend model is voor nieuwe, duurzame woonwijken in Nederland.

De Moorse architectuur is een bouwstijl die zowel in de Maghreb en Andalusië te vinden is. Deze is ontstaan door invloeden van de de Berberse cultuur van Noord-Afrika, Romeinse, Byzantijnse en Visigotische bouwstijlen en artistieke stromingen uit het islamitische Midden-Oosten. Bron Wikipedia.

Ik heb inwoners gevraagd te vertellen over het leven in Vejer. Aan kunstenaars uit Madrid en Parijs, die in Vejer op vakantie kwamen en daar zijn gaan wonen en werken. Aan inwoners van Vejer (Vejeriegos) hoe hun ouders de jaren vijftig en zestig hebben ervaren. Dat ging vooral over het Franco tijdperk. Ik kom daar later op terug.

Vejer de la Frontera

Vanaf je dakterras zie je de lichtjes van Tanger

In Vejer wonen zo’n 11.000 mensen. In de zomer bezoeken duizenden toeristen de stad. Buiten het zomerseizoen wordt Vejer vooral bezocht door jonge Spaanse stellen van rond de dertig. In Vejer hebben inwoners van Sevilla en Madrid een tweede huis. Daarom zijn veel historische huizen gerestaureerd.
wild projects
dakterras in Vejer met windmolens op de achtergrond (foto van website van Hotel V… Boutique Hotel in Vejer de la Frontera)

Door de hoge ligging heb je op veel plekken een schitterend uitzicht over de bergen en de Costa de la Luz (kust van het licht). In de avond kun je vanaf je dakterras de lichtjes van Tanger in Marokko zien. Als je tenminste niet lekker zit te eten bij een van de vele restaurants (zie foto hieronder).

wild projects
restaurant La Casa del Califa in Vejer (foto toonjansen 2013)

Het witste dorp van Andalusië

Vejer de la Frontera wordt vaak de witste van de witte dorpen van Andalusië genoemd. Door het ontbreken van  massatoerisme heeft Vejer zijn authentieke Moorse charme bewaard. Het oude ommuurde centrum is een labyrint van witgekalkte huizen en hellende straatjes die uitkomen bij een Moors kasteel. Palmbomen, sinaasappelbomen en bloemrijke straatjes en patio’s zorgen voor een mooi contrast met al dat wit. De patio’s (binnentuinen) zorgen voor verkoeling in de zomerse hitte.

Een strategische plek om veroveraars en piraten buiten de muren te houden

Door zijn strategische ligging op een heuvel is Vejer bewoond door Phoeniciërs, Carthagenen, Romeinen en vanaf het jaar 711 door Arabieren (de Moren). Moren is de islamitische bevolking die tijdens de Middeleeuwen op het Iberisch schiereiland (Spanje en Portugal), in de Maghreb, Sicilië, Sardinië, Corsica en Malta woonden. In de elfde eeuw begonnen katholieke christenen de reconquista, de “herovering” van Spanje op de Moren. Althans zo noemden ze dat. Spanje werd bevolkt door veel verschillende volken. Deze zogenaamde christenen waren oorspronkelijk Visigothen die ver weg uit het Oost-Europa Noord-Spanje waren binnengevallen. 
Na vele oorlogen en veldslagen slaagden Christelijke koninkrijken en de Katholieke Kerk erin om de Joden en Spaanse islamitische Moren van het schiereiland te verdrijven. Er was sprake van twee etnische zuiveringen, eerst op de Joden en daarna op de Spaanse Moren.
De Reconquista eindigde in 1492 met de val van het als laatste overgebleven islamitische koninkrijk Granada. De Christenen veroverden Vejer al in de twaalfde eeuw, de Joden en Moren werden verdreven. Zij gingen onder andere wonen in Tetuan en Chefchaouen
Joden en Moren werden op straffe van de dood gedwongen zich te laten dopen. Gedwongen bekeerde Joden moeten insignes op hun kleding dragen. Dat gebeurde ook in 40-45. In Sevilla ging de door de Katholieke Kerk opgehitste haat tegen de Joden gepaard met extreme moordpartijen op de Joden in de Joodse wijk. 

Vejer was een ommuurde stad

Vejer de La Frontera schets toon jansen
Arco de la Segur – stadsmuur en poort – schets gemaakt door toon jansen in 2013

Vestingmuren had Vejer al vanaf de zesde eeuw voor Christus. Bij opgravingen zijn resten van deze muren gevonden. Met de hoge muren werden indringers geweerd. En door de hoge ligging met uitzicht over de delta zorgde Vejer eeuwenlang voor veiligheid van zijn bewoners.

Vejer de la Frontera
een trap naar de kerk, een voormalige moskee (een tekening van toon jansen 2013)

Met de boot naar Vejer

Vejer was in de vroege Middeleeuwen nog vanaf de zee met de boot over de rivier Rio Barbate te bereiken. Barca de Vejer was de haven en doorvoerplaats van goederen naar het binnenland. Als men niet met de boot mee kon dan liep men in een paar uur van de zeemonding van de rivier naar Vejer. Tegenwoordig stelt de Barbate rivier niet veel meer voor. Stuwmeren houden stroomopwaarts water vast. Stroomafwaarts wordt veel water met irrigatiekanalen afgetapt voor het land van de grootgrondbezitters.

De kuststrook tussen Gibraltar en Cádiz is de beste plek om over te steken vanuit Noord-Afrika. Ook de Moren hadden last van indringers en piraten. Daarom bouwden zij wachttorens langs de kust. Met vuur op de wachttorens werd gewaarschuwd als een boot met piraten in aantocht was. Dan had Vejer tijd genoeg om de poorten te sluiten. De kust kreeg de naam ‘Costa de la Luz’, kust van het licht.

wild projects
Poort in stadsmuur bij de Judería (de Joodse wijk in Vejer)

Flamenco-les in het Moorse kasteel

Vejer de la Frontera wordt beschouwd als een van de mooiste dorpen van Spanje. Rond Vejer zijn waterrijke delta’s met vis en rijstvelden, hellingen met tarwe, weilanden met stieren en pijnboombossen. De witte zandstranden van Zahara de los Atunes, El Palmar de Vejer of Caños de Meca kun je vanaf je dakterras zien liggen. In twintig minuten ben je met de auto op het strand.
Vejer de la Frontera
de Moorse poort getekend vanaf de Plaza de Armas (een tekening van tj in 2013)

Vejer is al duizenden jaren een autonome samenleving en dat is het nog steeds. Er wonen 11.000 mensen. Je treft er winkels aan die in Nederland al decennia geleden zijn verdwenen. In een van de winkels kun je nog cassettebandjes kopen. Alle huizen zijn wit, hebben patio’s met planten en bloemen en platte daken met dakterrassen. De avenidas zijn versierd met sinasappel- en palmbomen. Kinderen krijgen flamenco-les in het oude kasteel.

In het oude stadsdeel van Vejer is alsof de geschiedenis heeft stil gestaan. Dit geldt met name voor de ouderen die nog steeds niet kunnen praten over de gebeurtenissen die zij in hun jeugd hebben meegemaakt.

Zwijgen over de Franco-tijd

In 1936 kwamen landarbeiders in Vejer in opstand tegen de rijke grootgrondbezitters. De opstand werd bloedig onderdrukt en meer dan vijftig personen werden geëxecuteerd. Na 1940 werd Vejer bezet door ‘los moros’, de Marokkaanse troepen van dictator Franco. In de jaren daarna was sprake van grote voedselschaarste. Pas in 1955 gaat het weer wat beter. Maar de dictatuur van Franco werpt nog steeds een schaduw over het leven van veel Spanjaarden. Inwoners uit Vejer die de Franco-tijd hebben meegemaakt praten liever niet over die periode.

Marokkaanse soldaten met tulbanden waren bezetters voor Franco

Een inwoner vertelde dat haar moeder zich nog kan herinneren dat Franco Marokkaanse soldaten gebruikte om Vejer en omgeving te bezetten. De soldaten droegen tulbanden om hun hoofd en sandalen aan hun voeten. Haar moeder woonde toen nog als kind bij haar ouders in de campo. Marokkaanse soldaten kwamen regelmatig groente uit hun tuin halen; zonder te betalen uiteraard. De dochter van deze moeder vertelt dat zij van hun ouders hebben geleerd voorzichtig te zijn met hun uitspraken omdat je niet verraden wilde worden.

de angst uit de Franco-tijd heeft de ouderen nog in hun greep en hun kinderen, nu veertigers en vijftigers, zijn nog steeds wat behoudend

Vejer de la Frontera foto tj2003
beeld van dictator Franco in het museum NMAC bij Vejer (foto van tj2013)
De Spaanse Burgeroorlog en de dictatuur van Franco hebben diepe wonden geslagen in de Spaanse samenleving.

El generalísimo Francisco Franco regeerde van 1939 tot zijn dood in 1975 als dictator over Spanje. Hij liet zich Caudillo d’España por la Gracias de Dios noemen (leider van Spanje bij Gratie Gods).

Na het herstel van de democratie heeft Spanje zich razendsnel ontwikkeld tot een modern Europees land. Wat ik zo enerverend aan Spanje vind is de invloed van de Moren op de architectuur en cultuur die zo goed bewaard is gebleven. In Vejer zie je het Moorse, Joodse, middeleeuwse Spanje samen met het moderne Spanje.

Grootgrondbezitter ‘steelt’ water

Bij de militaire coup van Franco was de eigenaar van een groot landgoed Las Lomas in de buurt van Vejer betrokken. Deze Mora Figueroa was ook een vriend van Franco. Inmiddels is hij al een tijd dood, maar zijn familie is zo ongeveer de grootste grootgrondbezitter van Spanje. Toen Franco nog leefde, kwam hij regelmatig op bezoek om te jagen op zijn finca. Maar ook ex-koning Juan Carlos schijnt er nog wel eens te jagen. Verdwaalde toeristen zijn niet welkom en komen het landgoed niet op.

Grootgrondbezitters hebben in de 18e en 19e eeuw de oude adel uit hun antieke huizen en stadspaleizen verdreven. Sindsdien hebben zij meer grond vergaard en zijn zij veel rijker geworden.

Een inwoner uit Vejer vertelde dat de hierboven genoemde vriend van Franco ook water had gestolen. Hij bedoelde dat water uit de rivier via kanalen naar zijn landgoed Las Lomas werd geleid zodat hij zijn arsenaal flink kon uitbreiden. Water dat de kleine boeren al eeuwenlang gebruikten voor hun eigen land. Ik vroeg hem of mensen daar nog boos over zijn.

Hij haalde zijn schouders op en zei: ‘heel wat mensen uit Vejer werken als seizoenarbeider op het bedrijf van die familie.’

La tierra para el que la trabaja

In Vejer en omgeving was er een extreme scheiding tussen de adel en grootgrondbezitters en de arme landarbeiders. De leus van de arbeiders was ‘la tierra para el que la trabaja’ (geef het land aan hen die het bewerken). Ondanks de komst van een Republikeinse regering in 1933 lukte het niet om landbouw-hervormingen door te voeren. Veel arbeiders in Vejer moesten zien rond te komen van een hongerloontje.

Gelukkig is de situatie in 2013 veranderd. De welvaart is enorm toegenomen, maar de toekomst ziet er niet goed uit. Er is weinig werk in de voedselindustrie. Vrouwen werken meestal in de toeristenindustrie en de zakelijke dienstverlening.

Vejer de la Frontera foto toon jansen 2013
vrouwen en mannen werken samen (foto van toon jansen 2013)

Mannen en vrouwen waren samen de ‘Calle Juan Bueno’ met grote keien aan het bestraten. Op het moment dat ik deze foto nam hadden ze het erg gezellig samen.

Opvallend is dat mensen in Vejer de meeste diploma’s en academische titels hebben in de provincie Cádiz. Waar dat mee te maken heeft kan niemand me vertellen. Het kan iets met de cultuur te maken hebben. Vejer was duizenden jaren geleden al een handelsplaats waar twee talen werd gesproken. Veel Vejeriegos trokken de wijde wereld in, zoals met Columbus op ontdekkingstocht.

De patio als hemelse oase van licht, geur en kleur

Wikipedia schrijft over Andalusië het volgende:

vejer de la frontera
een patio achter het voorhuis (foto tj13)

de Moorse architectuur treffen we nog volop aan in Andalusië. De regio was immers het laatste bolwerk van de Moren (het Koninkrijk Granada) tot ze in 1492 uit Europa werden verdreven. De bekendste overblijfselen zijn het Alhambra in Granada, de Moskee in Córdoba en de torens Torre del Oro en Giralda in Sevilla.

De ‘Moorse’ architectuur van witte huizen met patio’s is typisch voor Andalusië met een stijl die doet denken aan de Berberse architectuur van Marokko. De kamers zijn rond de patio’s gebouwd. De platte (rode) daken vangen het regenwater op en via kanalen wordt het water opgeslagen in ondergrondse waterbekkens. Het water wordt uit een put midden in de patio gehaald.

De patio vormt het hart van het Andalusische huis waar het leven van de Moren zich afspeelde. Daar kwamen zij samen en brachten er de warme zomeravonden door. In vroegere tijden was ook de open haard op de patio. Aan de versiering met vrolijk gekleurde tegels (azulejos), de bloemen en planten was af te lezen hoe welvarend de bewoners waren. De patio bood verkoeling en schaduw en werd gezien als hemelse oase van licht, geur en kleur.

Vejer de la Frontera - foto toon jansen 2013
een van de vele mooie deuren in Vejer (een foto van toon jansen 2013)

Stranden met echte Spanjaarden

Costa de la Luz (Nederlands: Kust van het Licht) is de Atlantische kust van Andalusië. De kust strekt zich uit van Tarifa tot de grens van Portugal en omvat de provincies van Cádiz en Huelva. De kust dankt zijn naam aan het felle zonlicht (meer dan 3000 zonuren per jaar) dat weerkaatst op de oceaan en de witte zandstranden. De Costa de la Luz is een populaire vakantiebestemming van Spanjaarden. De kust trekt de laatste jaren ook meer buitenlandse toeristen. Maar het heeft zijn authentieke Andalusische karakter nog grotendeels bewaard. Geen grote (hoge) hotels maar langs de kust veel kleine, hippe horeca. In augustus volle stranden, in zee veel (kite)-surfers en Spaanse badgasten op surfplankjes.

reisverhalen
eindelijk een strand met echte Spanjaarden (een foto van tj in 2015)

Vejer ligt op tien kilometer van de witte zandstranden van El Palmar de Vejer, Barbate, hippiedorp Caños de Meca en Zahara de los Atunes.

reisverhalen
surfles op het strand (foto tj2015)

Op 50 km ligt Cádiz, de oudste stad van Europa. Columbus vertrok er op ontdekkingsreis naar Amerika. In Sevilla, in het Archivo de Indios liggen zijn logboeken, die ik heb mogen vasthouden en bekijken. Richting Tarifa bevinden zich de resten van de Romeinse stad Baelo Claudia.

De Romeinse stad Baelo Claudia. Foto door itorres uit Barcelona, Spain – Flickr, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1015629

Nederlandse vogels in Spanje

Tussen Cadiz en de Portugese grens ligt het Nationaal park Doñana. Dit park is wat betreft grootte en belangrijkheid met de Waddenzee te vergelijken. Veel “Nederlandse” vogels overwinteren hier of lassen een rustpauze in op hun tocht van Noord-Europa naar Afrika. Bij Barbate ligt het pijnbomenbos, het Parque Natural de la Breña y Marismas del Barbate. Een beetje wandelaar loopt in twee uur van Vejer naar Barbate. Je kunt verschillende rondwandelingen maken rond Vejer.

wild projects
Pijnbomen in La Brena

Aanrader: Openlucht museum La Fundación NMAC

Op een paar kilometer van Vejer ligt het openlucht museum met kunst van bekende kunstenaars zoals Sol LeWitt. Ik heb foto’s gemaakt van een beeld van Franco dat alleen met zijn hoofd boven het zand uitkomt en van Second Wind van James Turrell (foto hieronder). La Fundación NMAC se encuentra en el interior de la Dehesa Montenmedio, en el municipio gaditano de Vejer de la Frontera. Meer informatie is te vinden op de website http://www.fundacionnmac.org. Foto’s van de kunstwerken in het park staan ook op flickr via de volgende link http://www.flickr.com/photos/fundacionnmac/with/8273667639/

vejer de la frontera - foto tj 2013
Second Wind uit 2005 door James Turrell (een foto van ton jansen 2013)

 

Vejer de la Frontera
grotten uitgehakt in wand door Marina Abramovic. BRON: NMAC Foundation. Bezoekadres is Dehesa de Montenmedio / Carretera A-48 (N-340) Km. 42,5 / 11150 Vejer de la Frontera

Ortigüillas (zeeanamonen) en alcachofas (artisjokken)

Vejer begint steeds meer een hotspot te worden voor de moderne en creatieve varianten van Spaans eten. Restaurant El Central aan de Calle Juan Bueno met een terras op de trappen van de Divino Salvador is een uitstekend tapasrestaurant met een geweldige Spaanse sfeer. Drie Spaanse broers runnen het restaurant. Als je ortigüillas (zeeanamonen) wil eten, een gerecht met bacalao (kabeljauw) of bijvoorbeeld alcachofas (gegrilde artisjokken) dan ben je op de beste plek.
vejer de la frontera
terras van El Central (foto van tj 2013)

 

vejer de la frontera
gelukkig staat er geen ezel op het menu (een foto van tj 2013) – Juanino Román coordina los paseos en burro. Reservar www.acalusodelburro.com

Rond de Plazuela zijn nog meer goede restaurants zoals het tapasrestaurant Valvatida waar je wijn eerst mag proeven om een goede keuze te kunnen maken. Lekker zijn de patatas bravas en croquetas, maar ook creatieve Spaanse gerechten . Wil je een goedkoop menu dan kun je in de siesta eten in het grote restaurant van de Convento San Francisco aan de Plazuela. Er is een uitstekende Wifi verbinding met internet en je kunt er rustig een paar uur internetten en ontbijten.

De obers noemen je eerst ‘caballero’, na een paar bezoeken ‘hermano’ en als je vaste bezoeker bent ‘amigo’. 

wild projects
de sympathieke eigenaren van het restaurant Valvatida

Eten in de tuin van de Casa de Califa is een absolute  aanrader. Dit hotel-restaurant ligt aan de Plaza de España, een romantisch plein met palmbomen en fontein. Het restaurant is in de middag en avond bijna altijd volgeboekt, dus is het slim om meteen bij aankomst te reserveren (of via www.califavejer.com).

wild projects - restaurant in Vejer de la Frontera
de tuin van het restaurant van La Casa del Califa

La Teteria met een prachtig dakterras

Marengo is ook uitstekend en de desserts zijn superlekker. Restaurant Trafalgar schijnt ook goed te zijn maar daar heb ik niet gegeten. Een aanrader is La Teteria del Califa, een cocktailbar in de Cilla Vieja een oud straatje vol met bloemen en planten. “Teterías”, Arabische theehuizen, vind je in Cordoba, Granada, maar ook in Vejer. Volgens kenners hebben ze de beste Marokkaanse thee met wel 100 smaken om uit te kiezen. De sfeer is relaxed met Arabische muziek,  traditionele zoetigheden en salontafels en gekleurde poefen.

toon jansen in Vejer

De bar heeft een dakterras met prachtige vergezichten. Vooral in de avond een geweldige plek om te zitten. Verder zijn nog veel meer restaurants en barretjes met oude mannetjes waar bier een euro kost.

Vejer de la Frontera - antonio
Antonio – tijdelijke inwoner van Vejer – op het dakterras van de Teteria (foto pim 2013)

Voor de late avond en nacht is de bar Janis Joplin bij de Arco de la Segur aan te raden vanwege de goede muziek en de mogelijkheid om buiten te zitten op de muren bij de kerk. Vlak daarnaast zitten nog een paar ‘late avond’ clubs. In augustus is op deze plek een flamencofestival.

Als je in het schooljaar om een uur of vijf-zes op de binnenplaats van het kasteel zit dan hoor je de flamencolessen die daar worden gegeven. Door de dikke muren heen hoor je de stampende voeten, klappende handen en de doordringende stem van de strenge flamencolerares. Ben je een fan van Flamenco muziek dan is er nog met kerst de Zambomba Flamenca en in april de Feria.

Aanrader: ga op een zomeravond naar de Plaza de España en luister naar het gezoem van de stemmen en kijk naar de mooie kleuren van de gebouwen, fontein en palmbomen.

Vejer de la Frontera - foto toon jansen 2015
Zomeravond op de Plaza de España Vejer (foto toon jansen 2015)

Stieren in de straten

Tradities worden in ere gehouden zoals de Semana Santa met processies in de Paasweek en de stieren die op Paaszondag in de straatjes worden opgejaagd door waaghalzen. Het is spectaculair om te zien maar niet leuk voor de stieren. Leuker is dat een dag eerder de kinderen mogen oefenen met ‘kunststieren’.
Vejer de la Frontera foto tj2013
kinderen oefenen met een ‘kunststier’ (foto toon jansen 2013)

Tijdens de Feria de Primavera (Lentefeest) in april rijden de welvarende Vejeriegos op prachtige paarden. De vrouwen paraderen in mooie Andalusische jurken. Op een groot festivalterrein vieren duizenden mensen het lentefeest. Ik geniet van de flamencomuziek in de casetas (de feesttenten). De wedstrijden met paarden en ruiters zijn ronduit spectaculair.

Vejer de la Frontera foto toon jansen 2013
jonge amazones tijdens de Feria op de Plaza España (een foto van toon jansen in 2013)

Met de baby naar de Feria

De oude stad van Vejer is tijdens het feest uitgestorven. Natuurlijk zijn er Vejeriegos die niet van de Feria houden. Zo vroeg ik aan een bibliothecaris wat hij mij kon aanbevelen. Hij zei dat hij het niet wist, want ‘ik houd niet van feesten maar van rust‘. Dit verwacht je niet van een Spanjaard. Ook een deel van de jeugd hangt liever buiten het festivalterrein bij elkaar. Zij dragen geen flamencojurken maar hotpants.
Vejer_de_la_Frontera_foto_toon_jansen_2013
met de baby naar de Feria (foto van tj2013)

 

Grupo Vejer de flamenco 'La Buharda'
optreden van La Buharda, een flamenco band tijdens de Feria (foto tj2013)
Een jonge vrouw zit op zo’n drie meter tegenover me en haalt zonder gene haar borst uit haar bh. Ze geeft haar kind, dat al kan lopen, even de borst. Daarna loopt het kleine meisje weer in het rond en drinkt zelf water uit een flesje. De Feria lijkt op Koninginnedag maar dan zonder spullen op straat, met witte paarden, vrouwen in veelkleurige jurken en dansende mensen in de caseta’s (feesttenten).
Vejer de la Frontera foto toon jansen 2013
dansen in de Caseta (feesttent) van de PSOE (foto tj2013).

De botellón, samen drinken uit ‘dikke’ flessen

Vejer de la Frontera - foto tj2013
meiden drinken op een Botellón op een pleintje (foto tj-2013)
Tijdens de Feria zitten op een plein in de buurt groepjes jongeren, waarvan opvallend veel meiden. Dit wordt een botellón genoemd. Botellón is Spaans voor grote fles. Volgens Wikipedia is het is een gezelschapsfenomeen dat in Spanje in het begin van de jaren 90 is ontstaan.

Een botellón bestaat uit een verzameling vrienden, vooral jongeren, die in de buitenlucht samenkomen om alcoholische dranken te drinken voor een verjaardag of een andere gelegenheid. Vaak wordt eerst een botellón gehouden alvorens men uitgaat. Tijdens de Feria kost een caña (een glas tapbier) anderhalve euro. Veel te duur voor de jongeren. Daarom kopen ze goedkope drank in de supermarkt en mengen dat met frisdrank uit dikke flessen cola of zeven-up. Een populair zomers drankje is tinto de verano, wijn met zeven-up (of met bitter lemon) en veel ijs, dat uit een grote plastic beker wordt gedronken.

Crisis in Spanje

Tijdens mijn verblijf in 2013 wordt in de straten van Vejer gecollecteerd voor mensen die uit hun huizen zijn gezet. Dat is hier een van de weinige zichtbare uitingen van de crisis in Spanje. In Vejer zie je de crisis op straat niet. Mensen vertellen wel dat iedereen last heeft van dalende inkomsten.
Sevilla - demonstratie bij een ban - foto toon jansen 2013
demonstratie bij een bank in Sevilla tegen de huisuitzettingen door deze bank (foto tj2013)

Vrouwen hebben minder schoonmaakuren. Mannen zijn hun baan kwijtgeraakt door de sluiting van een paar bedrijven.

Paarden worden geslacht omdat het voer te duur is

De junta van Andalucia heeft met een Decreet uitgevaardigd dat huiseigenaren een boete van 9000 euro krijgen als hun huizen leeg staan. Met het Decreet kunnen huizen zelfs worden geconfisqueerd. De Europese Unie is er al meteen bovenop gesprongen omdat het nog maar de vraag is of dit mag van (het neo-liberale) Brussel.

‘Se dice que los camareros son lo mas preparados del mundo’

Vejer moet het vooral hebben van de landbouw, het fokken van stieren en het toerisme. Veel industrie is er niet naast de fabrieken waar tonijnen in blikjes worden gestopt. Hoogopgeleide mensen werken als makelaar (waar in 2013 alleen droog brood wordt verdiend) of nog vaker als ober. In het restaurant Central in Vejer werken een historicus en een leraar. De laatste zegt tegen mij: ‘Se dice que los camareros son lo mas preparados del mundo’.

Europa wordt steeds meer Duits, zeggen jongeren

In Spanje is de werkloosheid onder jongeren 50%; in Andalusië zal dat nog wel hoger ligger. Jongeren worden ober en daarom zegt men in Spanje dat de obers in Spanje de hoogst opgeleid zijn van alle obers in de wereld. Met enige bitterheid wordt opgemerkt dat veel hoog opgeleide Spaanse jongeren in Duitsland gaan werken. Terwijl Europa steeds meer ‘Duits’ wordt. Al voegen zij er direct aan toe dat de schuld van de crisis vooral in Spanje ligt. De jongeren uit Vejer die in Nederland op vakantie zijn geweest denken dat zij nog wel iets kunnen leren van de cultuur in Noord-Europa. Maar wij kunnen weer veel leren van de passie, de hoge kwaliteit van dienstverlening, de compassie en zorgzaamheid van de bewoners in Andalusië.

Laat je haar knippen door barbier Ignacio

wild projects / Vejer de la Frontera
Ignacio de barbier van … Vejer

Is Ignatio in de Calle Juan Bueno de beste barbero van Vejer? Ben je in Vejer dan is een bezoek aan deze bijna niet verstaanbare haarkunstenaar een aanrader. Hij loopt als een tijger om je heen en knipt razendsnel. Laat je haar knippen dat levert hem weer wat extra inkomen op (hoewel Ignacio en zijn collega het razend druk hebben).

De merendeel van de jonge gasten zit tegenover zijn zaak op de straat te wachten tot ze aan de beurt zijn. Ze komen met kort geknipte kopjes weer naar buiten.

wild projects
zicht op Vejer vanuit westen

Kunstenaar Ger van Elk was in Vejer

Kunstenaar Ger van Elk bezocht in 2012 Vejer en maakte een serie schilderijen – Conclusions II – Vejer de la Frontera ‘Blue’. Van Elk reisde naar Zuid-Spanje om foto’s te maken. Die werden op grote doeken overgebracht en vervolgens overschilderd. ‘De meeste huizen in die Spaanse dorpen zijn wit. De met zachte kleuren overgeschilderde foto’s lijken een afscheid te zijn van zijn kunst. Niet veel later is van Elk overleden.vejer de la frontera #wildprojects

Deel II De geschiedenis van Vejer

<> Vroegste Geschiedenis

De eerste tekenen van mensen zijn terug te vinden in grotten dicht bij Vejer. In de Neolithische tijd (6500 – 3000 v. Chr.) zijn muurtekeningen gemaakt. Vanaf 3000 v. Chr. maakte Vejer deel uit van het koninkrijk van Tartessos (3000 – 600 v. Chr.). Atlantis zou volgens historici het centrum van Tartessos zijn geweest. De stad zou in de monding van de Quadalquivir hebben gelegen. Goud, zilver en kwik en vooral de winning en handel in tin (essentieel voor het maken van brons) zorgde voor welvaart. Er zijn aanwijzingen dat Tartessos een keltisch sprekend volk was. Kelten zouden zich al rond 5000 voor Chr. in dit gebied hadden gevestigd. 
wild projects
muurtekening in grot bij Benalup

Het schrift hebben de Tartessianen waarschijnlijk geleerd van de Feniciërs nadat deze rond 1100 Gadir (ommuurde stad) hadden gesticht. Gadir of Gades is het huidige Cádiz dat 50 km ten westen van Vejer ligt. Volgens de Griekse geograaf en historicus Strabo werd Tartessos opgevolgd door de Tudetani. Mede door zijn wetgeving op schrift werd Turdetania door de Romeinen beschouwd als de meest beschaafde cultuur in het Middellandse Zeegebied. Beser (Vejer) was een van de ‘stedelijke’ centra in dit gebied en stond bekend als ‘Beser van de honing’. Vanaf 3000 v. Chr. is het gebied bewoond geweest door Tartessianen, Feniciërs, Carthagers en de Romeinen.

<> De Romeinse tijd

De ‘Turdetaniërs’ waren de voorlopers van de Romeinen die dit gebied de naam Hispania Baetica (209 v. Chr – 479 na Chr.) gaven. Een van de meest opvallende zaken die de Romeinen zagen waren de dicht bebouwde vestingen zoals Besaro (Vejer) met witte huizen op heuvels die zich in de eeuwen later verder zouden ontwikkelen tot de pueblos blancos in Andalusië. Vejer mocht zijn oude eigen wetten en gewoonten houden tegen betaling van een jaarlijkse belasting aan Rome. Het Christendom deed z’n intrede rond 50 na Chr. Een kilometer of 20 ten oosten van Vejer liggen de ruïnes van Baelo Claudia.

wild projects / Baela Claudia
ruïnes van Baela Claudia

Ooit was dit een belangrijke Romeinse stad aan zee, producent van tonijn en garum, een saus die naar Rome werd ‘geëxporteerd’ en die de Romeinen heerlijk vonden. De stad is rond 150 na Chr. getroffen door een aardbeving en had voortdurend last van stropende piraten uit Noord-Afrika. Rond 600 wordt de stad verlaten als vandalen (Vandalusia) de Romeinen verdrijven. De Byzantijnen doen ook nog een gooi naar de macht maar worden al snel door Visigothen verdreven, die vanuit Noord-Spanje naar het Zuiden trokken.

 <> Het Moorse tijdperk Al Andalus

De Visigothen, een volk dat vanuit Oost-Europa Spanje was binnen gevallen, hebben in het gebied rond Vejer niet lang kunnen genieten van hun veldtocht. Vanuit Noord-Afrika kwamen Arabieren via de smalle doorgang bij Gibraltar naar Zuid-Spanje. In 711 na Chr. wordt de Visigothische vorst Roderick verslagen door Arabische of ‘Moorse’ generaal Tariq waarmee het tijdperk Al Andalus (712-1264) aanbreekt. ‘Moren’ was de benaming voor de islamitische bevolking van het middeleeuwse Spanje. Zij controleerden Vejer voor meer dan vijf eeuwen nadat zij in het jaar 711 de slag in La Janda –de naam van het gebied rond Vejer- van Roderick hadden gewonnen. In de daarop volgende decennia wisten zij geheel Spanje en het zuiden van Portugal te veroveren.

Vejer de la Frontera
Moorse poort in kasteel Vejer (foto tj13)

Een multiculturele samenleving

Moslims en christenen trouwden gewoon met elkaar. Abdularrahman III, de islamitische  heerser over al-Andalus (912 tot 961) was door genetische uitwisseling door zijn nabije voorouders voor driekwart Spaans-Baskisch en slechts voor een kwart Arabisch. Hij zou blauwe ogen, lichte huid en rood haar hebben gehad. De christelijke koninkrijken van Leon en dat van Navarra in Noord-Spanje waren niet in staat de Moren te bedreigen waardoor zij bijna het hele Iberische schiereiland in handen kregen. Cordoba wordt het intellectueel centrum met een bibliotheek met 400.000 boeken en een indrukwekkende moskee. Maar ook de Joden hadden in Cordoba hun grootste  bibliotheek.

Het islamitische Spanje was een multiculturele samenleving waarin Arabieren, Joden, Berbers, Iberiërs samenwoonden en werkten. 

AL-ANDALUS, een driehoekig,  multicultureel  schaakbord

Siba Sahabi developed a geometric design for the so-called ‘trichess’ by taking inspiration from Moorish patterns found in Andalusian architecture.

Three chess players represent the different religious groups of Al-Andalus—Jews, Christians and Muslims.

The short film Al-Andalus brings historical paintings to life, the chess players portrayed with their board game vertically transformed and hanging on the back wall. 

Numerous medieval paintings show that the intellectual game was not only reserved for men but also played by women, in addition to being a popular pastime among all classes of society.

In this short film, three performers represent the different religious groups of Al-Andalus—Jews, Christians and Muslims. The women sit together around the three-cornered chess table and play a game that can never be won and ends in a tie. (info about this artwork on the website of Siba Sahabi).

Een ommuurde stad met een kasbah en moskee

Vejer, in de tijd ook wel Bashir genoemd, is dan een ommuurde stad met een markt, een kasbah, moskee en vooral met militaire gebouwen. En een medina voor handel en handwerklieden. Op de hoogste plek van Vejer werd in de tiende eeuw een Castillo gebouwd. In de twaalfde eeuw moest een nieuwe muur Vejer beschermen tegen aanvallen van indringers uit Noord-Afrika. Smalle straatjes leidden naar de moskee (later is op deze plek de christelijke basiliek gebouwd). In die periode is alleen de oostelijke heuvel bebouwd. Pas in de 16e eeuw begint de bebouwing van de westelijke heuvel.
wild projects
oude ingang naar de Califa

Een bijzonder huwelijk tussen een Moorse krijgsheer en jonge vrouw uit Vejer

Mawlay Ali ben Rachid trouwde rond 1488 het christelijke meisje Fernández uit Vejer. Zij bekeerde zich tot de islam en adopteerde de naam Zuhra. De in Granada geboren krijgsheer kreeg in deze stad een militaire opleiding. Ali nam zijn bruid mee naar Noord-Afrika en bouwde de vesting Chefchaouen in Marokko. Volgens een legende heeft hij deze stad gebouwd als een imitatie van Vejer omdat zijn vrouw heimwee had. Hun twee kinderen werden belangrijke leiders in de gemeenschap, waarbij vooral dochter Sita al Horra zich ontwikkelde tot een bijzondere vrouw. Zij trouwde de gouverneur van Tetuán en kreeg na zijn dood veel macht.
affiche voor de Zoco in Vejer
affiche voor de Zoco in Vejer

Volgens de Engelse schrijfster Jackie Cornwall kreeg geen andere vrouw in de geschiedenis van Marokko zo veel macht. Zij viel samen met een Algerijnse piraat Gibraltar aan. Een opmerkelijke daad want haar moeder was niet ver van Gibraltar in Vejer geboren. Maar de piraterij en aanvallen op Spanje waren een antwoord op de verdrijving van de Moren uit Spanje. Bovendien werden bij de val van het koninkrijk van Grenada tienduizenden Moren gevangen genomen en tot slavernij veroordeeld. Toen de sultan van Fez haar hand vroeg, kwam haar familie daartegen in opstand. Zij moest daardoor terug naar Chefchaouen en stierf op hoge leeftijd. Bron: Jackie Cornwall, Vejer de la Frontera: A History. 2011.

Stedenband met Chefchaouen

Vejer heeft een stedenband met Chefchaouen (un hermanamiento entre Chefchaouen y Vejer de la Frontera. Chefchaouen (of Chauen) werd in 1470 gesticht door sjerief Moulay Ali ben Rachid die we kennen van het huwelijk met de Vejeriega Fernández. De stad werd gebouwd als een bolwerk tegen de Portugese indringers in Noord-Afrika, nadat de Portugezen eerder al havensteden aan de Atlantische kust hadden bezet. Moorse Spanjaarden en joden die door de Reconquista uit Spanje werden verdreven hebben zich rond 1500 in Chauen gevestigd. In 2009 is voor de viering van de hermanamiento een Zoco Andalusí georganiseerd. Zoco is het Spaanse woord voor souk. De straatjes en pleintjes en Vejer waren omgetoverd in een markt met (Arabische) muziek, dans, eten en ambachtelijke producten.

<> Slavernij in Vejer 1500 – 1700

Na de nederlaag van het Moorse koninkrijk van Granada en de ontdekkingstocht van Columbus begint de Spaanse expansie in de wereld op gang te komen. Columbus krijgt op zijn eerste tocht een aantal Vejeriegos mee. Rond 1500 was Vejer een geheel ommuurde vesting met 5000 inwoners. Aan de oostkant was een met gebouwen omringd plein (nu Plaza de España). Het zestiende eeuwse dorp had de beschikking over een zestal watermolens en ovens voor het maken van aardewerk. Vejer exporteerde textiel en honing. Er waren

wild projects
de Mayorazgo toren in Vejer de la Frontera (deze mooie tekening gevonden op internet)

een paar kroegen en een bordeel. Verder zorgden ambachtslieden, gilden en molenaars voor een zelfstandig draaiende economie (in feite is dat tot op de dag van vandaag het geval).

In de zestiende eeuw werd de kuststreek regelmatig geteisterd door piraterij. De grens tussen legale handel en piraterij was niet erg duidelijk omdat de machthebbers het kapen van schepen van tegenstanders goedkeurden. Maar de piraten en vrijbuiters waren niet alleen actief op zee maar probeerden hun kostje ook te verdienen op land door het gijzelen van mensen of door het stelen van goederen.

Vejer was de verdedigingspost aan dit deel van de oceaan. De poort aan de zuidkant bleef een eeuw gesloten voor de dreiging van piraterij. Voor de verdediging was de Mayorazgo toren van groot belang. Op de toren had men een  panoramisch uitzicht op de kust. Als piraten in aantocht waren, werd met het luid rinkelen van een bel iedereen in de omgeving gewaarschuwd voor het naderende gevaar.

Gegijzelde inwoners uit Vejer werkten in Marrakech

Binnen de stadsmuren is Vejer nooit overvallen, maar er zijn heel wat inwoners (vejeriegos) gegijzeld en meegenomen. Toen twee mannen in Marrakech gedwongen werden te werken, ontdekten ze tot hun verbazing dat er nog meer inwoners uit Vejer werkten. De muren van Vejer hadden in die tijd dus vooral de functie om te zorgen dat inwoners niet als slaven werden afgevoerd. Tussen de 15e en 17e eeuw zijn meer dan 1 miljoen Europeanen gekidnapt en als slaaf te werk gesteld.

De inwoners van Vejer hadden witte slaven voor allerlei taken, vaak afstammelingen van migranten uit Oost-Europa. In de 16e en 17e eeuw waren er zo’n 250 slaven in Vejer waaronder in slavernij geboren kinderen. De invloedrijke hertog van Medina Sidonia, 30 km ten noorden van Vejer, had 95 slaven in 1492, waarvan er 40 zwart waren. Het mishandelen van slaven was in theorie verboden maar het houden van slaven was vooral voor de rijken in Spanje de gewoonste zaak van de wereld.

wild projects
Joris Hoefnagel tekende Vejer in 1564

<> Wat deed de Antwerpenaar Joris Hoefnagel in 1564 in Vejer?

Joris Hoefnagel uit Antwerpen was 21 jaar toen hij in Spanje rondreisde! Na een bezoek aan Sevilla, waar hij een paar tekeningen maakte trok hij naar de kust. Hij maakte een tekening van de tonijnvangst in Conil. Daarvoor of daarna een tekening van Vejer met de omgeving. Vejer was in de tijd nog een ommuurde stad op de meest oostelijke heuvel. Pas na 1700 wordt buiten de muren gebouwd en vanaf 1800 ook op de westelijke heuvel. Joris Hoefagel was een zoon van een rijke diamantair. Hij vertrok uit Antwerpen toen de Spaanse troepen in opmars waren om Antwerpen te belegeren.

Volgens Spaanse bronnen is Hoefnagel samen met Antón de Wijngaerde in Vejer geweest. Vejer heeft op de ets de naam Vegel gekregen. Dit is waarschijnlijk de wijze van schrijven van het middeleeuws Catilliaans volgens de bibliothecaris in Vejer aan wie ik dit heb gevraagd. Anton (ook wel Antoon) van de Wyngaerde was in Spanje bekend als Antonio de las Viñas o Antón de Bruselas. Hij heeft in opdracht van Philip II tekeningen gemaakt. Joris Hoefnagel maakte tekeningen en nam die mee terug om er etsen van te maken in zijn werkplaats. Na de verovering van Antwerpen hebben de Spanjaarden zijn atelier en werkplaats in Antwerpen, waar hij zijn etsen maakte, vernietigd. Joris is toen naar Duitsland gegaan waar zijn beroemde atlas met platen van steden in Europa werd gedrukt en uitgegeven.

<> Nederland verslaat Spanje

De Zeeslag bij Gibraltar vond plaats op 25 april 1607. Gedurende de Tachtigjarige Oorlog verraste een Nederlandse vloot een Spaanse vloot voor anker in de Baai van Gibraltar. Gedurende de vier uur durende actie werd de gehele Spaanse vloot vernietigd. De Nederlandse vloot, bestaande uit 26 kleinere oorlogsschepen en vier vrachtvaarders werd geleid door Jacob van Heemskerk. Het Nederlandse vlaggenschip heette Aeolus en ook De Olifantstromp van kapitein Harpert Maertenz Tromp en zijn negenjarige zoon, de latere beroemde admiraal Maarten Tromp. De Spaanse vloot van 21 schepen werd geleid door Don Juan d’Alvares d’Ávila. Het Spaanse vlaggenschip San Augustín werd gecommandeerd door Don Juans zoon.
wild projects
oorlogstafereel door tekenaar, schilder, etser Cornelis Claesz van Wieringen (foto van Wikimedia)

De Nederlandse vloot vertrok op 25 maart 1607 onder leiding van viceadmiraal Jacob van Heemskerck. Het doel was het vernietigen van de Spaanse vloot, zodat vredesonderhandelingen makkelijker zouden worden. Bij het Iberisch Schiereiland gekomen, vernam hij dat een belangrijke Spaanse vloot zich in de Baai van Gibraltar bevond. Bij het verschijnen van de Nederlandse vloot waren de Spanjaarden verrast. Zij konden hun schepen niet meer buitengaats brengen, maar wisten wel 4000 soldaten aan boord van de vloot te brengen. Van Heemskerck werd bij de eerste benadering van het Spaanse vlaggenschip gedood. Ter wille van het moreel van de manschappen werd dit geheimgehouden tot na de slag.

Een ‘gelukkige’ voltreffer en een oorlogsmisdaad?

Een van de Spaanse schepen explodeerde door een schot in het kruitmagazijn. De Nederlanders veroverden het Spaanse vlaggenschip, ze namen het niet mee als buit maar lieten het in de baai stranden. Bij de vernietiging van de Spaanse schepen zetten de Nederlanders roeiboten uit en doodden honderden Spaanse soldaten en matrozen die in het water lagen en probeerden het strand te bereiken (lijkt mij een oorlogsmisdaad).

De Nederlanders verloren 100 man waaronder admiraal Van Heemskerck, 60 Nederlanders raakten gewond. De Spanjaarden verloren hun gehele vloot van 21 schepen en 4000 man inclusief admiraal Alvares. Mede als gevolg van de vernietiging van deze Spaanse vloot gingen in 1608 vredebesprekingen van start die in 1609 resulteerden in het Twaalfjarig Bestand.

La batalla de Gibraltar fue un combate naval acaecido el 25 de abril de 1607 durante la Guerra de los Ochenta Años en el que una flota de las Provincias Unidas de los Países Bajos sorprendió y atacó durante cuatro horas a la flota española amarrada en la bahía de Gibraltar. La batalla terminó con una victoria holandesa. Bron: de Spaanse Wikipedia. Maar die heeft nog geen melding gemaakt van het feit dat de Spanjaarden in Zuid-Afrika met voetbal wraak hebben genomen!

<> Aardbeving verwoest Joodse wijk in Vejer

In 1773 treft een aardbeving Vejer. De Judería, de Joodse wijk, wordt bijna geheel vernietigd evenals enkele oude gebouwen.

wild projects - casa naveda in Vejer
vrouw met hoofddoek in Vejer circa 1920/30

Daarna wordt Vejer voor een deel opnieuw opgebouwd. Enkele jaren later vernield een tsunami  Cádiz. De tsunami is een gevolg van een aardbeving bij Lissabon die ook deze stad zwaar treft.

<> Fransen bezetten Vejer in 1810

In mei 1805 krijgt Napoleon de steun van Spanje voor zijn oorlog met Engeland. Hoewel Spanje liever neutraal wilde blijven. In oktober vond de zeeslag bij Trafalgar (Caños de Meca) plaats. Mensen uit Vejer volgden de gebeurtenis met grote zorgen omdat er waarschijnlijk inwoners (Vejeriegos) op de Spaanse vloot zaten. Een van de toeschouwers uit Vejer beschreef de zeeslag en publiceerde dat later in een krant in Cádiz. De Engelsen wonnen de slag. Engeland herdenkt deze overwinning met een standbeeld van admiraal Nelson op Trafalgar square in London. Tussen 1805 en 1810 begon Frankrijk zich steeds meer als een bezettingsmacht te gedragen. In 1810 bezetten de Fransen ook Vejer. Een half jaar later werden de Fransen verslagen door de Engelsen olv de Duke of Wellinton bij de kustplaats  Chiclana (een km of 30 van Vejer).

Vejer na het repressieve Franco-tijdperk

Meer dan 100 jaar later bezet Franco met zijn Marokkaanse soldaten Vejer, een groter trauma dan de periode onder het bewind van Napoleon. Tegenwoordig is Vejer een relatief autonoom en authentiek (moors) dorp. De video geeft een mooi sfeerbeeld.

Vejer de la Frontera in de Filmwijkkrant. In het jubileumnummer van de Filmwijkkrant staat een artikel over wonen in de Filmwijk en in het Moors stadje Vejer in Spanje. Kan Vejer een voorbeeld zijn voor een multifunctionele woonwijk van de toekomst. We mogen best wel een paar vraagtekens zetten bij onze ‘efficiënte’ Nederlandse manier van leven. In het compact gebouwde Vejer zijn alle voorzieningen dicht bij elkaar. Zorg (oppassen, elkaars kinderen van school halen, samen eten, voor vader en moeder zorgen) wordt vooral verleend binnen de familie. Dit is gemakkelijk te organiseren en kost relatief weinig tijd omdat iedereen dicht bij elkaar woont. Ook professionele zorgverleners kunnen lopend naar hun bezoekadressen. Goedkoper en duurzamer dan in Nederland waar vaak een auto nodig is. #vejerdelafrontera #reisverhalentoonjansen

Meer lezen?  http://filmwijkkrant.files.wordpress.com/2013/07/filmwijkkrant-juni-2013.pdf

Vejer de la Frontera - collage toon jansen 2013
compositiefoto van Vejer met geometrisch ontwerp van tj2013

 

mooie video over Vejer
Vejer in de nacht

2 gedachten over “Vejer De La Frontera Is Een Moorse Vestingstad Met Een Rijke Geschiedenis”

  1. Met heel veel interesse heb ik deze reisbeschrijving gelezen. Voor al de geschiedenis
    van de streek was zo bijzonder duidelijk weergegeven. De films en foto’s nemen je mee naar de zonnige kant van Europa. Wat een prachtig land met alle historische gebouwen, gezellige pleinen en witte dorpjes. Ik heb echt genoten.
    Zou ook wel op een Spaans willen leren.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.