‘Wonen Doen We Samen’ als basis voor stedelijke vernieuwing in steden als Amsterdam kan de leefbaarheid verbeteren.

Het leven van stadsbewoners verandert ingrijpend door de globalisering, robotisering en de flexibilisering van de arbeid. Bovendien zijn de stijgende prijzen van woningen en de woningnood een gevaar voor een evenwichtige ontwikkeling van steden.

In dit artikel staan voorbeelden van nieuwbouwprojecten die voorzien in de wensen van bewoners en gebruikers van de stad. Zal dit op een bredere schaal navolging vinden? Kan het concept van ‘wonen doen we samen’ dan het uitgangspunt worden voor stedelijke vernieuwing?

Hieronder zetten we eerst een aantal problemen op een rij. Daarna geven we voorbeelden van innovatieve gebouwen met meerdere functies.  

Toon Jansen – januari 2018

Inleiding

Woningnood, te weinig betaalbare woningen voor starters en middeninkomens, stijgende huizenprijzen, gentrificatie, vermogende huizenmelkers, woningonttrekking door airbnb, luchtvervuiling door verkeer en onveilige fietspaden zijn problemen die Amsterdam teisteren. Daarnaast zorgen globalisering, robotisering en flexibilisering van de arbeid voor ingrijpende veranderingen in het sociale leven van de stadsbewoners.

Netwerken worden steeds belangrijker om werk en een kamer te krijgen. Amsterdam is een magneet voor nieuwkomers, elk jaar meer dan 11.000. Het sociale leven vindt meer buitenshuis plaats. Het aantal evenementen groeit enorm. Bewoners bezoeken allerlei locaties om te ontmoeten en werken.

Stadmakers geven impuls aan de wijken

Nieuwe publieke en commerciële functies faciliteren de veranderingen in het sociale leven. Bewoners zijn actiever geworden. Zij (de stadmakers) ondernemen veel initiatieven om de kwaliteit van hun leefomgeving en de stad te verbeteren. De concentratie van menselijke activiteiten is toegenomen. Alles bij elkaar zet dit grote druk op de fysieke ruimte en de eigenschappen van de stad. De stad moet zich voortdurend aanpassen. Hier en daar is te zien dat een nieuwe stad in de maak is.

Woningnood

Er zijn duizenden Amsterdammers die een woning zoeken en elke maand komen er nog eens duizend nieuwkomers bij. Woningen worden voor steeds meer mensen onbetaalbaar. En er worden te weinig betaalbare woningen gebouwd. Bovendien kopen vermogende Nederlanders op grote schaal woningen die zij verhuren voor hoge huurprijzen. Buitenlandse studenten moeten zelf maar woonruimte zien te vinden wat door de schaarste de huurprijs van kamers opdrijft. De universiteiten verdienen aan deze studenten zonder verantwoordelijkheid te nemen voor hun verblijf.

Door de woningnood is voor verpleegkundigen, onderwijzers, politieagenten en vuilnisophalers nauwelijks plek om te wonen. Een goed functionerende stad heeft woningen nodig voor beroepen die fysiek in de stad aanwezig moeten zijn. Ook voor flexibele arbeidsrelaties is het belangrijk dicht bij werk te wonen. Extra reistijd en overvol openbaar vervoer is dan een extra last.

Zijn mini-appartementen dan de oplossing?

Fransje Sprunken van projectontwikkelaar VORM: De moderne stadsbewoner is veel meer buiten, eet en sport buiten de deur. Daardoor kunnen de woningen kleiner worden. Appartementen van zo’n 30 m² zijn nu heel gewoon. We maken grote dakterrassen of buitenruimtes voor gemeenschappelijk gebruik, zodat je bij mooi weer niet altijd in het park hoeft te zitten. 

De woningnood in Amsterdam wordt in grote mate veroorzaakt door het tekort aan sociale huurwoningen en betaalbare woningen van 60-100 m2 met een huur van tussen de 600 en 1200 euro per maand. Er zijn veel te weinig woningen voor gezinnen en voor de gentrifiers die gaan samenwonen en kinderen krijgen. Daarom vluchten zij de stad uit naar slaapsteden als Almere.

Heeft woningnood politieke gevolgen?

Woningnood kan ook politieke gevolgen hebben, waarschuwt de voormalige hoogste ambtenaar in Engeland:

Housing crisis could push young voters to extremes, says former Whitehall chief Bob Kerslake. He says failure to provide cheap social housing may boost far right and the housing crisis ‘symbolises some of the big divisions in this country’. Bron: The Guardian Robert Booth 27 December 2017

Huurwoningen steeds vaker onbetaalbaar voor middeninkomens

Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) schrijft in een studie: Voor huishoudens met middeninkomens is het steeds moeilijker om een betaalbare woning te huren. Zo is een maandelijkse huur van €700 al hoog. De vrije huursector is onbetaalbaar. Een sociale woning of koopwoning is niet toegankelijk voor de middeninkomens. Zij zitten klem en worden dan gedwongen om de stad te verlaten.

Wonen met veel witte wijn

Ondanks de ellende op de woningmarkt is de vraag naar dure appartementen groot. Amsterdam heeft een behoorlijk aantal woontorens bij gekregen met dure appartementen en luxe penthouses. Een ‘verrijking’ voor de stad die mooie architectuur. Natuurlijk ook van belang voor de economie en cultuur van de stad. De video hieronder maakt ‘reclame’ voor Bold, een nieuw appartementsgebouw op Overhoeks. Wonen met witte wijn? Er wordt nogal wat klare wijn geschonken in de video. Best grappig en het is ook een teken van de internationalisering van de stad.

Stedelijke vernieuwing: voorbeelden van een ‘nieuwe’ stad in de maak

Hieronder volgt een aantal voorbeelden van projecten die laten zien dat nieuwe denkbeelden worden omgezet in stedelijke vernieuwing. Het eerste voorbeeld past bij de waarschuwing van Bob Kerslake over de woningnood in Engeland en komt uit Colombia.

1.    Sociaal Urbanisme in Medellín Colombia

Het op een sociale manier ontwikkelen van de stad heet in Medellín sociaal urbanisme. De term werd bedacht door Sergio Fajardo, burgemeester van 2004 tot 2007. Hij zag het geweld en de drugs niet als een eenzijdig veiligheidsprobleem dat moest worden opgelost door meer politie in te zetten.  Maar als symptomen van dieperliggende problemen die integraal moesten worden aangepakt. Fajardo zag een rechtstreeks verband tussen de twee grootste problemen in de stad: de extreme ongelijkheid en een cultuur van geweld. Alleen investeringen in onderwijs, mobiliteit en de leefomgeving konden de vicieuze cirkel doorbreken.

Architectuur heeft een belangrijke politieke boodschap. Zet mooie gebouwen in de armste wijken dan geeft dat een gevoel van waardigheid.

Nieuwbouw in kwetsbare stadsdelen

Sergio Fajardo, voormalig burgemeester, en zijn opvolgers lieten scholen, bibliotheken en culturele centra bouwen in de meest kwetsbare en gewelddadige delen van de stad. Elektrische roltrappen en gondola’s werden aangelegd om de hooggelegen wijken met de stad in de vallei te verbinden. Ze geven toegang tot werk, studie en sociale contacten. Wijken die jaren verguisd en vergeten waren, hadden opeens de architectonische pareltjes van de stad en de en meest vooruitstrevende projecten. De inwoners voelden zich trots en gezien. Ze werden bij de totstandkoming van de projecten betrokken en werkten er zelf aan mee!

Bron: LOLA Landscape – Fabrications – contemparary urban metabolism / evolutionary urbanism and architecture

2.    Gebouw WEST BEAT: 150 woningen en voor de buurt ruimte voor werken, cultuur en ontmoeten

Ontwikkelaar Lingotto en architect Studioninedots zijn geselecteerd om in Amsterdam Nieuw-West het nieuwbouwproject ‘West Beat’ te ontwikkelen. De gemeente Amsterdam koos voor het plan vanwege de indrukwekkende vormgeving in combinatie met een sterk programma. Het realiseren van een ‘wow-effect’ was een van de belangrijkste uitgangspunten in de tender voor de kavel.

Realiseer een ‘wow-effect’

West Beat wordt een multifunctioneel woon- en werkgebouw. Het zal bestaan uit circa 150 hoogwaardige woningen. Met op de begane grond werk-, cultuur- en ontmoetingsfuncties en een ondergrondse parkeerkelder. Voormalig wethouder Grondzaken Eric van der Burg:

“Het aantrekkelijk vormgegeven gebouw wordt een nieuwe hotspot op het gebied van cultuur, horeca en ontmoeten. West Beat vormt de ‘sprong over de ring’ als verbinding tussen het centrum en Nieuw-West. Het geeft een grote impuls aan de transformatie van de Lelylaan en maakt het een aantrekkelijke, levendige woonomgeving.”

3.    Gebouw JONAS met 250 appartementen; in de plint kantoren, horeca, een filmzaal en een gemeenschappelijke huiskamer

Het plan Jonas, ontworpen door Orange Architects, refereert aan de legende ‘Jonas en de Walvis’. Het ontwerp is ruimtelijk en sculpturaal.

De binnenzijde is warm, gastvrij en spectaculair en geeft uitdrukking aan een modern en duurzaam gemeenschapsleven.

Aan de voorzijde van het gebouw ligt een openbaar plein dat wordt begrensd door een houten ‘rots’ met trappen. Deze rots, de ingang van de parkeergarage, fungeert als een driedimensionale speelplek en tribune bij voorstellingen. Aan het plein komt een groene plek en in de zomer een stadsstrand.

Een canyon dwars door het gebouw

De ruggengraat van Jonas wordt gevormd door de ‘canyon’. Deze bijzondere ruimte verbindt alle programma’s. Overdag is de begane grond publiek toegankelijk. De bewoners van IJburg kunnen koffiedrinken in de ‘huiskamer’ of tot rust komen in ‘het bos’ achter in het gebouw. De rest van het gebouw is alleen toegankelijk voor de bewoners. Vanuit de huiskamer leidt een pad dwars door het gebouw naar het dak met een zonneterras. Verder zijn in het gebouw verschillende gemeenschappelijke ruimtes voor de bewoners opgenomen, zoal een bibliotheek, werkplek en logeerplek. Bron van deze tekst.

4. Het Sluishuis, wonen maar ook sociale ontmoeting en interactie

Het Sluishuis krijgt 380 energieneutrale koop- en huurappartementen en biedt ruimte aan horeca en varende woonschepen. Het woningaanbod wordt zeer gevarieerd en geschikt voor verschillende doelgroepen. Variërend van alleenstaanden tot meergeneratiegezinnen.

Deense architect ontwerpt een gebouw voor stedelijk leven

Het Sluishuis wordt een gebouw met een natuurlijke overgang naar de meer kleinschalige bebouwing in de omgeving. Met zonlicht in de binnenhof van het gebouw en terraswoningen is het Sluishuis ontworpen met alle aspecten van het stedelijk leven. Aldus een van de architecten, de Deen Bjarke Ingels.

Door de ligging aan het water kunnen  Amsterdammers daar sporten en ontspannen. Het panoramadak maakt het Sluishuis niet alleen een plek voor de IJburgers, maar ook voor mensen uit de hele stad. Bezoekers kunnen het dak beklimmen om te genieten van de panoramische uitzichten op het IJ. Het Sluishuis krijgt een grote open poort voor boten om het gebouw in te varen.

5. Het Bajes Kwartier, een autoluwe stadswijk met 1350 woningen

Op de plek van de Bijlmerbajes komt een nieuwe woonwijk het Bajes Kwartier met 1350 woningen. Eén van de zes gevangenistorens wordt omgebouwd tot ‘groene toren’. Het Rijksvastgoedbedrijf heeft de bajes voor 84 miljoen euro verkocht aan  vastgoedontwikkelaar AM, onderdeel van BAM. Samen met AT Capital, Cairn en de ontwerpers OMA, Fabrications en Lola Landscape ontwikkelt AM er het Bajes Kwartier.

Het is de eerste keer dat in Amsterdam een nieuwe stadswijk wordt ontworpen waar de voorbeelden die hierboven zijn beschreven organisch bij elkaar aansluiten. Het geplande aantal woningen valt wel wat tegen. Maar het is een goed voorbeeld voor het ontwikkelen van een nieuwe wijk.

‘Gevangenen vervangen door kunstenaars’

In het plan zijn 67 tuinen opgenomen voor groenten en fruit, plekken voor balsport, klimmen en fitness en voor watertuinen met riet en waterlelies waarin je kunt zwemmen.

De nieuwe wijk zal het eilandkarakter van de Bijlmer behouden. Fiets- en loopbruggen verbinden de eilandjes. Wonen, werken, kunst, horeca, gezondheid en educatie zorgen voor een bruisende mix. Zo ontstaat volgens plan een groene wijk met een grootstedelijk karakter.

Wonen in een groene omgeving is gezond

De voordelen van een groene omgeving zijn groot. Oppervlakten met planten zorgen voor verkoeling en voor een beter klimaat in woningen. Volgens experts hebben bomen, bloemen en planten een positief effect op de gezondheid van de mens. Ze dragen bij aan de leefbaarheid van een wijk en men gaat er zelfs beter door presteren.

6. De Valley, een mixed-use gebouw met planten en bomen op de terrassen

De afbeelding in de kop van dit artikel is van architectenbureau MVRDV van met name Winy Maas. Opdrachtgever voor het gebouw is OVG. De Valley wordt een mixed-use gebouw met woningen, kantoren, skybar, horeca, retail, ondergrondse parkeergarage en culturele voorzieningen. Landschapsarchitect Piet Oudolf heeft het ontwerp van de beplanting van de vallei en de terrassen gemaakt. Duurzaamheid en gezond werken en wonen staan centraal. De Valley wordt voor een deel publiekelijk toegankelijk met openbare ruimtes die dwars door en over het gebouw lopen. De ‘vallei’ tussen de gebouwen werkt als een dorpsbrink.

7. De Warren wooncoöperatie

De Warren is de eerste zelfbouw-wooncoöperatie van Nederland. Het wordt een duurzame en sociale wooncoöperatie die 36 sociale- en middenhuurwoningen gaat realiseren op IJburg in Amsterdam. Er komt ruimte voor een diverse groep mensen, van starters tot gezinnen met kinderen. Met gemeenschappelijke ruimtes en openheid naar buiten en de buurt.

De wooncoöperatie De Warren wil op deze wijze bouwen voor de stad van de toekomst. Een sociale en betaalbare plek, waar mensen samenleven voor elkaar zorgen. Een klein en open dorp, in de stad.

Gebouw met ‘waaierende’ balkons met openbaar plein op IJburg

De next step: kunnen we samen de woon-werkwijk van de toekomst bouwen?

Is het mogelijk om een CPO-wijk te bouwen? Op initiatief van (toekomstige) bewoners om samen een groene, interactieve woon-werkwijk in collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO) te ontwikkelen? In samenwerking met gemeente, woningbouwcorporaties en ontwikkelaars met investeringen door pensioenfondsen? Meer lezen over Tulip City, de woon-werkwijk van de toekomst.

Bronnen van dit artikel

In de header van dit artikel staat een impressie van de publieke leefruimte in het gebouw Jonas van Orange Architects. De namen van de architectenbureau’s en andere betrokkenen zijn in de tekst gemeld. Indien er nog bronnen ontbreken dan graag een reactie plaatsen.